ÇEVREYE VE KOMÜNİTELERE DUYARLI MİMARLIK ÖRNEKLERİ

Geleneksel yapım teknikleri ile biyoiklimsel çevreler yaratan ve kolektif üretim süreçleri ile komünite algısını güçlendiren mimarları inceliyoruz.

Mimarlığın toplumları dönüştürmeye olan katkısı ve insan yaşamını iyileştirme potansiyeli, mimarlık gündeminde daha çok yer almaya başladı. Sosyo-politik dönüşümler sonucu farklı coğrafyalara göç eden toplumlar, doğal kaynakların bilinçsiz tüketiminin artması ile yaşadığımız küresel ısınma, gelir adaletsizliği ve temel ihtiyaçlara kısıtlı erişim gibi problemler; günümüz mimarlığının temel konuları haline geldi. Çevresel, ekonomik ve toplumsal sorunlara çözüm üretebilecek, sosyal faydayı gözeten mimarlık yaklaşımı; bugün farklı coğrafyalarda ve ölçeklerde karşımıza çıkıyor.

Günümüzde, geleneksel yapım teknikleri ve yerel malzeme kullanımları ile biyoiklimsel çevreler yaratan, aynı zamanda kolektif üretim süreçleri ile komünite algısını güçlendiren mimarları inceliyoruz.

2022 Uluslarasası Pritzker Mimarlık Ödülü’nü kazanan Francis Kere’nin mimarlığı, insanların yaşamları ile bağ kurarken, geleneksel yapım teknikleri üzerinden de biyoiklimsel etkiler yaratıyor. Yerel malzeme kullanımına önem veren mimar, aynı zamanda inşaat sürecinde yerel halkın katılımı ile toplulukları güçlendirmeyi amaçlıyor.

Francis Kere, dünyanın en düşük eğitim seviyesine sahip, temiz içme suyu, elektrik ve altyapıdan yoksun bölgelerinden biri olan olan Burkino Faso’da doğdu. Bu coğrafyada büyümek hiç kuşkusuz ki, mimarlık olmadan nelerin eksik olabileceğini algılamasını sağladı. Çimento bloklardan inşa edilmiş, ışıksız, havalandırmasız ve 100’den fazla öğrencinin olduğu şartlarda eğitim alması; daha iyi okullar tasarlaması için motive edici bir güç oldu.

2001’de ilk inşa ettiği proje olan Gando İlkokulu, Gando halkı tarafından yerel malzemelerle inşa edildi. Kere, bu projede kısıtlı kaynak ile doğal iklimlendirme ve gün ışığı kullanımını çözümlemeyi amaçladı. Bölgedeki toprağı çimento ile güçlendirerek bir ısı kütlesi oluşturdu. Bu sistem, soğuk havayı içeride tutarken sıcak havayı da dışarı çıkarıyor. Yükseltilen çatı ise doğal bir klima etkisi yaratıyor. Bu projenin başarısı Kere’ye 2004’te Aga Khan ödülünü kazandırdı. Francis Kere’nin çevreye ve topluma duyarlı yaklaşımı ile; mimarlık alanında dünyada en prestijli ödül olarak kabul edilen Pritzker’i kazanması ise, önümüzdeki yıllardaki mimarlık tartışmasının tamamen değişeceğine işaret ediyor.

İsveçli sanatçı ve mimar Elin Strand Ruin liderliğinde gerçekleştirilen Kitchen Square projesi ise, Stockholm’de göçmen nüfusun yoğun olduğu bir banliyödeki komünitenin toplumsal yaşama entegrasyonunu sağlayan sosyal bir mimarlık örneği. Bölgedeki toplu konutların plan tiplerindeki mutfak, birebir ölçekte beton dökümden üretiliyor ve mahallenin meydanına yerleştiriliyor. Bu mutfakta haftalık programlar ve içerikler hazırlayan tasarım ekibi, göçmen kadınları evlerinden çıkarıp, aşina oldukları mutfak mekanında yemek pişirip komşuları ile etkileşime girmelerini teşvik ediyor. İç mekan öğesi olan mutfağı kamusal alana taşıma fikri, yemek kültürü üzerinden toplumsal diyaloğun güçlenmesine etkili bir örnek.

Herkes İçin Mimarlık Derneği, ülke ve dünya genelinde karşılaşılan sosyal sorunlara mimarlık ve tasarım alanlarından çözüm yolları üreten bir platform. Derneğin, Diyarbakır’ın Çınar ilçesi Pembeviran Köyü İlkokulu için gerçekleştirdiği bahçe ve oyun alanı projesi, katılımcı ve kapsayıcı bir tasarım sürecini yansıtıyor.

Pembeviran Köyü İlkokulu’nda oyun alanlarının geliştirilmesi, bahçe bitkilendirilmesi ve hayvan sürülerinin girişini engellemek amacı ile bir bahçe duvarının inşa edilmesi gerekiyordu. Bu kapsamda, öğrenci ve öğretmenlerin de dahil olduğu, Mardin Artuklu Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Xlab Topluluğu işbirliği ile atölyeler gerçekleştirildi. Köyün topoğrafyasında bulunan volkanik taşların kullanım olanakları bu sürece dahil edildi.

Tasarım sürecinden sonra, kaynak arayışında, Akdeniz Akademisi tarafından düzenlenen “İyi Tasarım İzmir_4” etkinliğinde, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kentsel Tasarım ve Kent Estetiği Müdürlüğü ile birlikte belediyenin kullanılmış kentsel mobilyalarının yeniden döngüye kazandırılacağı bir atölye ile Pembeviran İlkokulu’nun ihtiyaçları için üretimler gerçekleştirildi. Pembeviran İlkokulu projesindeki bu süreç; hem katılımcı tasarımı, hem de dayanışma mimarlığını kapsayan bir deneyimi yansıtıyor.

New York’lu mimar Diana Kellogg, Hindistan’ın Thar Çölü’nde kadınların sosyal ve ekonomik yaşamda güçlenmesini sembolize eden Rajkumari Ratnavati Kız Okulu’nu tasarladı. Kumtaşından inşa edilen oval formlu strüktür, ilhamını, bölgedeki yerel mimariden alıyor ve organik formu ile çöl peyzajının bir parçası haline geliyor.

Yerel malzemeler ve geleneksel üretim teknikleri kullanılarak bölgedeki halk tarafından inşa edilen okul, çevresel sürdürülebilirliği sağlarken aynı zamanda komüniteleri de sosyal ve ekonomik yönden güçlendiriyor. Fakirlik sınırında yaşayan bölgede, kız çocuklarının okuma yazma oranı %36. Bu yapı ile 400’den fazla kız çocuğu anaokulundan liseye kadar eğitim görebilecek. Bu örnek üzerinden, mimarlığın kadınların eğitimi için toplumsal bilinç oluşturabilme potansiyelini görebiliyoruz.

Alman mimar Anna Heringer’in Bangladeş’te tasarladığı sosyal merkez Named Anandaloy, yerel dilde “derin neşe” anlamını taşıyor. Fiziksel ve zihinsel engelli bireyler için bir terapi merkezi içeren binanın zemin katında ise kadınlar için oluşturulmuş bir tekstil atölyesi bulunuyor.

Anna Heringer, uygulama aşamasında bölgedeki toprağı ve çamuru birleştirerek sıkıştırılmış toprak tekniğini kullandı. Böylece bulunduğu coğrafyanın toprağını kullanarak hem doğal iklimlendirme sağlamış oldu, hem de malzeme tedariğinden kaynaklanan karbon salınımını minimize etti. Çamura, yüksek kaliteli gerçek bir yapı malzemesi olarak bakan Heringer, sıkıştırılmış toprak tekniği ile kamusal yapılar gibi büyük ölçekli projelerin hayata geçirilebileceğine inanıyor.

Heringer, aynı zamanda inşaat sürecine yerel halkı katarak, kendileri için yapı inşa etmeyi öğrenmelerini amaçlıyor. Binanın içeriği ile de engelli bireylerin ve kadıların toplum yaşamına aktif katılımlarını teşvik ediyor.