YENİ AKADEMİK YILDA 'PANDEMİ' GÜNDEMİ

COVID-19 Dünya Sağlık Örgütü tarafından ‘pandemi’ olarak tanımlandıktan ve bu şekilde hızla gündelik hayatımıza girdikten sonra pek çok alanda gündem bundan etkilenmeye başladı. Tasarım ve mimarlık camiası ilk günden itibaren iddialı söylemler, yeni proje önerileri, temkinli yaklaşımlar ve altı çizilen gelecek senaryoları ile küresel pandemi gündeminin bir parçası oldu.

Bu gündemin bir tarafı da elbette akademi.  Üniversitelerin tasarım ve mimarlık bölümleri diğer pek çok bölüm gibi pandemi etkisiyle hızlı bir şekilde yeni uygulamalara geçmek durumunda kaldı. Tasarım ve mimarlık atölyeleri, mümkün olan en optimum koşullarda evlerin içine taşınmaya çalışıldı, pek çok proje DIY benzeri süreçlerle evlerde, hazır olan malzemeler kullanılarak geliştirildi, kent içindeki çeşitli etkinlikler, çevrimiçi ortama taşındı, jüriler ve dönem sonu proje sunumları da dijital ortamda gerçekleşti. Elbette bu süreçten en fazla etkilenen içerikler, üreticilerle birebir bir çalışma süreci yürütülen veya kentin farklı noktalarında giderek, araştırma, tasarım ve üretim pratiğinin bu şekilde gerçekleştiği stüdyo ve dersler oldu.

Bilgi Üniversitesi İç Mimarlık Bölümü 2. sınıf stüdyosundaki yürütücülerden biri olan ve MEF Üniversitesi’nde kent ve fotoğraf ilişkisi üzerine seçmeli ders veren Metehan Özcan da bu dönemin en belirgin zorluklarından birinin, bir arada etkileşim halinde gerçekleşen tartışma ortamının, dijital ortama taşınarak kaybolması olduğunu iletiyor. Örneğin Özcan’ın ilk dönem proje geliştirme, ikinci dönem de var olan bir projeyi kitap/yayın formatında tasarlama şeklinde geliştirdiği dersin uzaktan yapıldığı durumda, birlikte sergi gezmek, şehirde çalışmak, basılı kitaplara birlikte bakabilmek mümkün olmayacağı için daha ziyade online arşivler, kent kameraları ve Google görselleri gibi kaynaklardan yararlanılması ve daha küçük gruplar halinde çalışılması söz konusu olacak gibi görünüyor.

İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde verilmekte olan ‘Sürdürülebilirlik Stüdyoları’ serisinin geçtiğimiz bahar dönemlerinde gerçekleştirilen, yürütücülüğünü Simge Göksoy ile birlikte Aslı Kıyak İngin'in üstlendiği ‘Objects of Şişhane’ başlıklı zanaat stüdyosu da hem sahada, hem atölyelerde paydaşlarla birebir çalışmayı gerektiren yapısından dolayı pandemi sürecinde ciddi yapısal değişikliklere giren örneklerden biri olmuştu. Yürütücüler tarafından, öğrencilerin atölyelerde ve mekanlarda devam edecekleri üretim ve tasarım aşamalarını uzaktan ve evden devam ettirmek durumunda kalmaları nedeniyle, stüdyonun içeriğine ‘Apprentice in Distance’ (Uzaktan Çıraklık) başlığı altında bir modül eklenmiş. Bu modülle birlikte öğrencilerden kendi evlerinde atölye oluşturmaları ve kendi ustalıklarını bulmaları istenmiş. İngin ve Göksoy, öğrencilerin alternatif üretim yöntemleri ve mekan analizi için farklı araştırma metotları geliştirdikleri pandemi sürecinde, ‘krizdaş’ olma hali üzerinden yeni bir ilişki biçimi de ortaya çıktığını paylaşıyorlar. Geçtiğimiz dönem kazanılan bu deneyimin, yansımalarını görmek ve hatta bunu geliştirmek de bu güz döneminde mümkün olabilir. 

Tasarım ve mimarlık bölümleri, uygulama ve üretim alanının bireysel veya tekil ölçekten, kırsal / kentsel / yaşam alanı ölçeğine kadar, bir hayli geniş bir alana yayılmasından dolayı derslerin içerikleri anlamında pandemi döneminde yeni tartışmaların ortaya atılması için önemli bir potansiyel taşıyor. Yurtdışında öne çıkan üniversitelerin ve bölümlerin bazıları geçtiğimiz haftalarda yeni akademik takvimle ilgili programlarını açıkladılar. Pek çoğu çevrimiçi gerçekleşecek olan ders ve atölye programları arasında, bazı okulların kamusal programları dikkat çekici... Bunlardan biri olan MIT Mimarlık Bölümü’nün açıkladığı ve içeriğinde kapsayıcılık, demokrasi ve veri, dayanıklılık için tasarım, yerellik gibi konuların yer aldığı çevrimiçi kamusal programın başlıklarından biri de pandemi. Columbia University GSAPP (Graduate School of Architecture, Planning and Preservation) tarafından oluşturulan kamusal programın içeriğiyse genel olarak konut, halk sağlığı ve mekansal adalet, ırksal eşitlik ve iklim adaleti konularını içerirken, ‘kent ve sağlık’ başlı başına ayrı bir konu olarak ele alınıyor.

Yeni döneme ilişkin ders konuları ve proje içerikleri halen yapılanma aşamasında olmakla birlikte yurt içindeki çeşitli üniversitelerin tasarım ve mimarlık bölümlerinde ise salgın etkisiyle, yeniden düşündüğümüz ve belki de yeni bir gözle baktığımız, pek çok mesele yeni dönemin ders içeriklerine yansıyacak gibi görünüyor. 

MEF Üniversitesi Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dekanı Arda İnceoğlu, güz yarıyılında kendisinin de dahil olduğu Mimarlık Bölümü 2. sınıf stüdyosunda ele almaya karar verdikleri konuların pandemiyle ortaya çıkmamış olsa da, bunun daha görünür kıldığı meseleler olduğunu aktarıyor. Stüdyo kapsamında ele alınacak konular gıda üretimi-dağıtımı, gıdaya ulaşım süreçleri, gıdanın yemeğe dönüşmesi, gıda artıkları, artık- çöp ilişkisi, gıda eşitsizliği gibi başlık etrafında şekilleniyor. ODTÜ, Mimarlık Fakültesi Endüstriyel Tasarım Bölümü Başkanı Gülay Hasdoğan ise, projelerde ve çalıştıkları araştırma konularında ‘sağlıklı yaşam ve hijyen için tasarım’ ile ‘uzaktan çalışma ve tasarım pratikleri’nin ağırlık kazandığını belirtiyor. Hasdoğan’ın verdiği bilgiye göre, gelecek dönem lisans üstü düzeyde ‘Spor, Sağlık ve İyi Oluş için Tasarım’ isimli bir ders de açılıyor.

İstanbul Bilgi Üniversitesi Mimarlık Bölüm Başkanı Şebnem Yalınay Çinici öğrencilere ‘kente, topluma ve dünyaya karşı olan sorumluluklarının anlatılmasının ve bunun üzerine tartışılmasının eğitimin önemli bir bileşeni olduğunu’ ifade ediyor. Ayrıca, derslerin ve stüdyoların bazılarında pandeminin doğrudan bir yeri olacağını söylemek zor olsa da, başından beri altı çizilen doğal ışık, doğal havalandırma gibi unsurların önemini vurgulamak ve mimarların doğaya/dünyaya ve tüm topluma karşı etik sorumluluklarını tartışmak için bir vesile olduğu görüşünde. Bunun yanı sıra stüdyoda proje dersi için araziye gidilememesini avantaja çevirmek üzere farklı ülkelerde proje alanı vermeyi meslektaşlarıyla birlikte değerlendirdiklerini paylaşıyor. Burada amaç, bir yandan kısıtlı durumu avantaja çevirmeye çalışmak, bir taraftan da proje arazisini görme imkanına sahip olanla farklı bir şehirde olduğu için gidemeyecek olanın arasındaki eşitsizliği de ortadan kaldırmak.

Kadir Has Üniversitesi Mimarlık Bölümü Öğretim Görevlilerinden Ali Dur, ‘pandemi ve onun yarattığı şartların ister istemez süreçlere ve öğrencilere yansıyacak olmasından ötürü, bunları tekrardan vurgulamak ya da proje içeriklerine özel olarak dahil etmek gibi bir planı olmadığını’ söylüyor. Diğer yandan, Arzu Erdem ile birlikte verdikleri dönem projesinde, olası kopuklukların ve fiziksel stüdyo ortamının yokluğunun yaratacağı eksiklikleri gidermek adına oluşturdukları adeta bir ‘oyun’ gibi olan formatı şu şekilde aktarıyor; “daha ufak parçalardan oluşan, ardışık ve daha kısa proje süreçleri tarifledik. Bu projeler aslında aynı ödevin yeni girdi ve şartlarla güncellenip, adeta bir oyun gibi, tekrardan çalışılmasından oluşuyor. Buradaki oyun kurgusu da belli mimari nitelikleri oluşturup, onların kaybolmadan yeni koşullara adapte olabilmesi ve geliştirilmesi üzerinden çalışıyor. Aslında normal mimarlık pratiğinde de çok karşılaşılan ve genelde belirsiz dinamikleri olan bir durumun simulasyonu da denebilir.” Aynı bölümde öğretim görevlisi olan Saitali Köknar ise, ‘bu dönem, tasarımların karantina ihtiyaçlarına uygunluğunu ve tıpkı yangın kaçışları gibi, salgın koşullarına daha dayanıklı olmasını, uygunluk mertebesinde işleyeceklerini’ belirtiyor. Köknar, diğer yandan, kendisi için ‘ekolojik kriz için düşünmenin hala ana hedef olduğunu, salgının o perspektife göre tali bir mesele, bir semptom niteliğinde kaldığını, krizin kendisi olmadığını’ vurguluyor.