GÖZ ÖNÜNDE OLMAYAN BİR TASARIM: MEZAR TAŞI

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı tarafından açılan "İstanbul'un Mezarları Tasarım Yarışması"na kayıtlar 18 Eylül’de sona erdi. Projelerin teslim tarihi ise 24 Kasım 2020. Bu vesileyle, mezar taşları bir tasarım konusu olarak yeniden gündeme geldi.

İBB tarafından yapılan açıklamada yarışmanın kapsamı ‘eserleri ve temsil ettikleri değerlerle İstanbul’un ve ülkenin ortak kültürel hafızasında iz bırakmış kişilerin(*) mezarlarının ve/veya yakın çevresinin tasarlanması’ olarak belirtilmişti. Yarışma metninde projenin amacıyla ilgili şu ifadelere yer veriliyordu; “Yarışma, ölümü estetikle buluşturmaya, kolektif hafızamızı tasarıma aktaranları bu mesele üzerinde düşünmeye, bu konuda tavır geliştirmeye ve sorumluluk üstlenmeye davet ettiği gibi, aynı zamanda mezarlıklarımızın bizim için taşıdığı önemi hatırlamaya ve ölülerimize karşı toplumsal duyarlılığımızı güçlendirmeye yönelik bir çağrıdır. Tarihi ve kültürüyle son derece nadide şehrimizin değerlerine sahip çıkmayı öneren bu Yarışma, İstanbul’un insanına saygı, halkına armağandır aynı zamanda; gelecek yıllarda da sürdürülmesi plânlanan ve bu bağlamda, bu konuda gelenek oluşturmayı amaçlayan bir projedir.” Yarışmanın başvurulardan sonraki aşamasında, sonuçların ilanının ardından, ailelerin veya mezarlarla ilgilenen kişilerin tasarımcılarla b’r araya gelmesi ve her mezar için, ödül alan iki projeden hangisinin uygulanacağı konusundaki kararın yapılacak bu toplantılardan sonra belirlenmesi planlanıyor.

Geçmiş yüzyıllardan bu yana, mezar ve mezar taşları, sessizlik ile ikoniklik, süsleme ve ihtişam arasında gidip geliyor. Veya kimi zaman soyutlama kimi zamansa temsilin konusu olduğunu söylemek yanlış olmaz. Mezar taşı dendiğinde akla hep görkemli ve ihtişamlı anıtlar gelmemeli. Mezar taşlarının formu, boyutları ve görselliği elbette mezarın kime ait olduğuna ve nerede bulunduğuna göre de değişkenlik gösteriyor. Kişinin yaşamı, mesleği, gündelik yaşantısında bağlı olduğu veya sahiplendiği şeyler, aile, toplum ve coğrafyanın etkisindeki sosyal, kültürel kodlar ve gelenekler mezar taşlarının görüntüsü üzerine etkili unsurlar olarak görülebilir. Dolayısıyla mezar taşı, ‘tıpkı saat, ayakkabı ya da mobilya gibi, tasarımın konularından biri ama diğerleri kadar göz önünde değil.’ 2016 yılında Beatrice Colomina ve Mark Wigley küratörlüğünde, ‘Biz İnsan Mıyız? / Are We Human?’ başlığı altında gerçekleşen 3. İstanbul Tasarım Bienali’nde yer alan ‘Ziyaret / The Visit’ projesinde de bu şekilde tanımlanmıştı.

Bienal kapsamında Galata Rum İlköğretim Okulu’nda sergilenen ve So? Mimarlık ve Fikriyat tarafından gerçekleştirilen ‘Ziyaret’, mezar taşını kendi içinde bir tasarım nesnesi olarak görmeye sevk eden bir proje idi. Kalabalık bir araştırma ekibiyle oluşturulan ve mezarlık üzerine hem fotoğraf hem de film araştırmalarına dayanan projenin odağında bir tasarım nesnesi olarak mezar taşları vardı. Sergilemede üç boyutlu teknolojiyle basılan irili ufaklı mezar maketleri bir platformun üzerinde ve duvarda orijinallerine ait fotoğraflarla bir arada sunulmuştu. Proje metninde şu anlatıma yer veriliyordu;

“Ölülerle yaşayanları birbirine bağlayan bir ekran: mezar taşı. Aynı karede kitlenip kalmış bir ekran, ama yine de binlerce anıyı canlandırabilir… Dönüştüğümüz son nesne olan mezar taşı da tıpkı saat, ayakkabı ya da mobilya gibi, tasarımın konularından biri ama diğerleri kadar göz önünde değil. Duvarların arkasında gizli, baştan aşağı tasarıma bulanmış günlük hayatlarımızdan uzakta. Öte yandan, milyonlarca sessiz taş, ardı ardına birikerek yeryüzünün üzerinde yapay bir peyzaj, son bir tasarım katmanı oluşturuyor… Tasarım nasıl yaşadığımızı ve nasıl öldüğümüzü değiştirdi… Mezar taşı imgesi ise bugün hâlâ, 2000 yıl önce olduğu gibi, basit bir taş. Peki insanı ve gezegeni değiştiren tasarım, mezar taşlarını nasıl etkiledi?”

İstanbul'un Mezarları Tasarım Yarışması:

(*) Mezarlarının tasarımı yapılacak isimler : Adile NAŞİT, Ahmet Mete IŞIKARA, Aşık Daimi (İsmail AYDIN), Cihat BURAK, Didem MADAK, Elmalılı Muhammed Hamdi YAZIR,  Eremya Çelebi KÖMÜRCİYAN, Halide Edip ADIVAR, Halil KAYA, Hilmi Ziya ÜLKEN, Lefter KÜÇÜKANDONYANİS, Mes’ud CEMİL, Metin OKTAY, Naim SÜLEYMANOĞLU, Necmeddin OKYAY, Neyzen Tevfik KOLAYLI, Optik Başkan (Mehmet IŞIKLAR), Orhan KEMAL, Turgut UYAR.

Yarışmanın açıklanan sonuçları için buraya tıklayınız.